«راهنمای تور، نقش روی سنگ قبرها را نشان می‌دهد و می‌گوید اگر دقت کنید بالای بعضی سنگ قبرها نقش شانه موی یک طرفه و بعضی شانه موی دوطرفه حک شده است. شانه موی یک طرفه نشانه این است که صاحب قبر یک مرد است و شانه موی دوطرفه هم متعلق به زنان است.»
این دست نشانه گذاری‌ها روی سنگ قبرهای قدیمی زیاد پیدا می‌شود. مهر و تسبیح نمادی از عابد بودن متوفی، قیچی برای قالیباف فوت شده و یا میل زورخانه نشان از این بوده که صاحب قبر یک پهلوان بوده است. گورستان‌ها به خاطر ماهیت و نزدیکی که با مرگ به عنوان عنصری ناخوشایند در زندگی بشر دارند، کمتر مقصد گردشگری هستند. اما از نظر تاریخی بسیاری از گورستان‌های قدیمی منبع بسیار مهمی برای شناسایی تاریخ هستند. قبرستان به مثابه دفتر و قبرها مانند برگهای دفتر هر کدام حرف و نشانه و تصویری از تاریخ هستند. چرا که در همه اعصار مرگ و تدفین دارای آداب و رسومی بوده است و گاهی حتی در قبرهای بسیار قدیمی، بخشی از لوازم و تزئینات آن زمان که با متوفی دفن شده نیز پیدا می‌شود.
سند ملی حفاظت از گورستان‌های تاریخی
اهمیت گورستان‌های تاریخی چون گورستان خالدنبی، گورستان صخره‌ای سیرف که به گورستان تمدن‌ها مشهور است، گورستان سادات محمودی یا دنا که بزرگترین گورستان باستان‌شناسی است، گورستان معروف پینه شلوار تبریز و بسیاری دیگر از گورستان به حدی از ارزش تاریخی و فرهنگی برخوردار است که در کشور سندی به نام « سند ملی حفاظت و حراست از گورستان‌های تاریخی» تدوین شده است. با همه اینها متاسفانه به بسیاری از گورستان‌های تاریخی کم توجهی می‌شود.
تخریب عرصه گورستان ابن‌بابویه یا امامزاده عبدالله، خدشه‌دار شدن حریم گورستان تاریخی تخت‌فولاد اصفهان، سرقت گسترده سنگهای قبر در گورستان‌هایی چون دارالسلام، خالدنبی، سفیدچاه و پینه‌شلوار گویای وضعیت نامناسب گورستان‌های تاریخی ایران است. چندی پیش نیز گورستان دارالسلام شیراز دچار آتش‌سوزی شد که طی آن بنای بسیاری از آرامگاه‌تاریخی و سنگ قبرها تخریب شدند. اگرچه گفته شد این آتش‌سوزی سهوا به وجود آمده است اما قصور متولیان گورستان نیز در این بین لازم به توجه است.
سند ملی حفاظت و حراست از گورستان‌های تاریخی که در 27مرداد 1397 در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران مصوب شده است، در متن خود اهمیت این مکان‌ها را اینطور بیان می‌کند:
-جزئی جدایی ناپذیر از منظر طبیعی و مصنوع محیط پیرامونی در ارتباط ساختاری با جنبه های های اسطوره ای، اخلاقی و دینی باورهای انسانی
ـ نظام پیچیده و پذیرفته شده ای از نشانه ها، یادمان ها، و موتیف های انتزاعی به مثابه موزه های روباز شهری
ـ بخشی از چشم انداز تاریخی که نقش ارزنده ای در تداوم حیات اخلاقی و معنوی انسانها دارد
ـ قسمتی از حافظه جمعی شهرها و روستاها که نقش بی بدیلی را به عنوان عناصر هویت بخش سکونتگاههای انسانی ایفا می کنند.
این سند درباره تخریب گورستان‌های تاریخی می‌گوید: «تخریب این محدوده ها و یا عملیات نامناسب نوسازی، بازسازی، یکسان سازی آنها را حائز آسیب های جبران ناپذیر بر میراث تاریخی شهرها، تعرض به حقوق اجتماعی شهروندان و همچنین وهن ارزشهای ملموس و ناملموس مستتر در گورستان می‌داند. لذا ضمن تصویب «سند ملی حفاظت و حراست از گورستان های تاریخی» به شرح پیوست بر رعایت الزامات آن خصوصاً الزامات مربوط به مدیریت یکپارچه و اقدامات قانونی (بخش پنجم سند) توسط کلیه مراجع قانونی مرتبط تأکید می نماید.»
بخشی از گورستان باستانی سادات محمودی
طرح یکسان سازی قبور
یکی از آسیبهایی که در چندسال اخیر متوجه گورستان های تاریخی شده طرح های یکسان سازی قبور است. در امام زاده عبدالله شهر ری، اخیرا اکثر قبرها در طرح یکسان‌ساری قبور همسطح شده‌اند و سنگ قبرهای تاریخی و قدیمی یا جمع‌آوری شده است یا تقریبا چیزی از هویت قدیمی این گورستان باقی نمانده است. در این امامزاده مقبره‌های خانوادگی و بخش قدیمی و اصیل گورستان بدون رسیدگی رها شده است تا زمینه تخریب و یکسان سازی آنها نیز فراهم شود.
از اشکالاتی که در این زمینه باید به آن اشاره کرد چندمتولی بودن گورستان‌ها در کشور است. اگر گورستان تاریخی بوده و ثبت ملی باشد متولی آن میراث فرهنگی است. اداره گورستانی که در داخل شهر است با شهرداری است. اگر در گورستان بقعه متبرکه‌ای وجود داشته باشد مسوولیت آن با اوقاف است. اگر هم شهیدی در گورستان دفن شده باشد بنیاد شهید وارد می‌شود.
طرح یکسان سازی قبور شهدا در دهه‌های اخیر از جمله مواردی بود که اعتراض مقام معظم رهبری را هم به دنبال داشت. ایشان در سال 1397 بعد از زیارت قبور شهدا درگلزار شهدای تهران گفتند:«یکی از کارهای بدی که بعضی از مدیران گلزارهای شهدا انجام می‌دهند، این کار غلط یکسان‌سازی قبور شهدا است. این [جا] خوب است؛ همین درست است، بیایند صاحبان این شهدا، پدرانشان، مادرانشان، فرزندانشان، همسرانشان، علامتی داشته باشند، عکسی داشته باشند، این خوب است. این شکل، شکل طبیعی است. هیچ لزومی ندارد که ما این [علامت‌ها] را صاف کنیم، به خیال اینکه می‌خواهیم زیباسازی کنیم. زیبایی هر جایی و هر چیزی به حَسَب خودش است؛ زیبایی انسان، زیبایی باغ، زیبایی قبرستان، زیبایی هر چیزی را باید به حَسَب خودش محاسبه کنیم.»
قبور یکسان شده در گورستان امامزاده عبدالله شهر ری
کمپین حفاظت از گورستان‌های تاریخی
25اردیبهشت سال جاری کمپینی در فضای مجازی برای حفاظت از گورستان‌های تاریخی تشکیل شده است. در این کمپین خطاب به وزیر محترم میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور آمده است: نگاهی به وضعیت مدیریت و نگاه‌داشت اغلب گورستان‌های تاریخی درون شهری و روند تخریب و حذف خواسته یا ناخواسته آنها از حافظه جمعی شهرهای کشور، نشان دهنده تعلل و اهمال مدیران در این وظیفه قانونی است…. به نظر می‌رسد با وجود سند ملی حفاظت از گورستان‌های تاریخی و راهکارهای مندرج در این سند و فقدان خلاء قانونی در این موضوع، می‌توان با اقداماتی ضابطه‌مند و مسئولانه، نسبت به نگاه‌داشت این محوطه‌های فرهنگی اهتمام بیشتری داشت. موضوعی که بنا به وظیفه قانونی وزراتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، تلاش مدیران ارشد و استانی را طلب می‌کند.»
این کمپین که تا 25شهریور ادامه دارد تا کنون بیش از 1800 امضا کسب کرده است. قبرستان ها هویت تاریخی هر منطقه هستند. سنگ قبرها چه در اعصار گذشته و چه در دوره‌های کنونی بازتاب‌دهنده آداب و رسوم تدفین، منطقه زندگی و زیست اجتماعی و فرهنگی مردم بوده است. هر طرحی که منجر به تخریب این برگهای تاریخی شود و یا به بهانه زیبایی جای آنها با سنگهای یکسان و یک شکل پر شود، هجمه به بخشی از تاریخ سرزمین است. به نظر می‌رسد با وجود سند ملی حفاظت که برای گورستان های تاریخی مصوب شده است آنچنان که باید و شاید عزمی برای نگهداشت این بخش ارزشمند تاریخی بین مسئولین مربوطه وجود ندارد.
